İş Kanunları, personel ile işveren arasındaki ilişkinin her iki tarafın da çıkarını koruyacak biçimde düzenlenmesini amaçlar. Çalışma saatleri bu bağlamda yasal mevzuatlarla belirlenir. Diğer yandan, iş akışının bahsedilen çalışma zamanlarının üzerinde olduğu durumlar da söz konusu olabilir. Kanunlar, bu tür durumlarda da hem işçiyi hem de şirketi koruyan hükümler içerir. Bu hükümler, iş saatinin aşılması durumunda fazla mesai ücreti ödenmesini şart koşar. Söz konusu ücretin sınırları ve koşulları hakkında detaylı bilgi edinmek için yazının devamını okuyabilirsiniz.
Fazla Mesai Nedir ve Neden Ücretlendirilir?
Türk iş kanunlarına göre belirlenen standart çalışma süresi günde 9 saat, haftada ise 45 saattir. İş akışına bağlı olarak zaman zaman bu sürenin üzerinde çalışma yapılması gerekebilir. Söz konusu zaman sınırlarının aşılması ise fazla mesai olarak tanımlanır. İşveren, bu sınırların aşılması hâlinde personele hâlihazırda verdiği ücrete ek olarak ödeme yapmak durumundadır. Bu ödeme ek mesai ücreti olarak adlandırılır.
Ek mesainin gerçekleşmesi, çalışan ile işveren arasındaki mutabakata bağlıdır. Başka bir ifadeyle işveren, personeli yasal sınırların üzerinde çalıştırabilmek için onun rızasını almak zorundadır. Böyle bir durumda personele standart saatlik ücretin üzerinde bir ödeme yapılır. Diğer yandan, ek mesainin de belli bir sınırı bulunur. Personel ile işveren arasında anlaşma sağlanmış olsa bile standart işlerde günlük çalışma süresinin 11 saati aşması söz konusu olamaz. Bu süreler, farklı meslek dallarına göre değişiklik gösterebilir.
Fazla Mesai Yasal Düzenlemesi Nedir?
Çalışma sürelerine ilişkin yükümler 4857 Sayılı İş Kanununda yer alır. Ek mesai koşulları da söz konusu kanun çerçevesinde belirlenmiştir. Bu kanuna göre, haftada 45 saati aşan bütün çalışmalar ek mesai olarak tanımlanır. Söz konusu sınırlar aşıldığında işveren, işçiye normal çalışma ücretinin 1,5 katı kadar ödeme yapmakla yükümlü olur.
İş kanunu, fazla mesainin işverenle personel arasındaki mutabakat sonucu olarak mümkün olabileceğine hükmeder. İşverenin işçiyi kendi isteği dışında ek mesaiye zorlaması söz konusu olamaz. Yukarıda bahsedilen ücretler hafta sonu ve bayram tatillerinde değişiklik gösterir. İşveren, fazla mesaiyi işçinin bordrosuna işleyerek bunun karşılığındaki ücreti ödemekle yükümlüdür.
Fazla Mesai Ücreti Hesaplama Nasıl Yapılır?
Fazla mesai ücreti, normal ücretin üzerine %50 zam yapılarak ödenir. Bu hesaplama brüt ücret üzerinden yapılır. 2023 yılı rakamlarına göre, asgari ücretle çalışanın saatlik brüt ücreti 44,48 TL’dir. Böyle bir durumda, söz konusu çalışanın fazladan çalıştığı her saat için 66,72 TL ödeme alması gerekir.
Fazla Mesai Ücreti Ödemesi Nasıl Yapılır?
Fazla mesai ücretleri çalışana maaşıyla birlikte ödenir. Personelin ay içinde hak ettiği ücretler, aylık maaşa dâhil edilir. Söz konusu ödeme rutin maaş günlerinde çalışanın banka hesabına aktarılır. Ödeme, personel ile işveren arasındaki anlaşmaya göre maaş günleri dışında da yapılabilir. Böyle bir anlaşma söz konusu olduğunda işveren, yaptığı her ödemeyi kaydetmekle yükümlüdür.
Fazla Mesai Ücretinde Zamanaşımı Var Mı?
Ek mesai yapan personelin ücret talep etmek için belli bir süre içinde başvuru yapması gerekir. 4857 Sayılı Kanunda yapılan düzenlemelerle bu süre 5 yıl olarak belirlenmiştir. Çalışan, yasal sınırların üzerinde çalıştıktan sonra bu süre bitene kadar başvuru yaptığı takdirde ücretten yararlanabilir. Zaman aşımı söz konusu olduğunda ek mesai ücreti ödeme yükümlülüğü ortadan kalkar.
Fazla Mesai Ücreti Serbest Zaman ile Ödenebilir Mi?
Personel, ek mesai yaptığı durumlarda ücret almak yerine serbest zaman talebinde bulunma hakkına sahiptir. Kanunlara göre, fazla mesai işçiye verilen tatille ödenebilir. Personel, fazladan çalıştığı her saat karşılığında 1,5 saatlik serbest zamana sahip olur. Örnek olarak, ayda fazladan 9 saat çalışan bir personel sonraki ay 1,5 gün boyunca tatil yapabilir. Söz konusu tatilin kullanılması hakkında personelin ücretinden herhangi bir kesinti yapılamaz. Aynı şekilde, ek mesai karşılığında tatil hakkını kullanan personel haricen ücret talep edemez.
Hangi Meslekte Fazla Mesai Ücret Talep Hakkı Yoktur?
Üst düzey yöneticilerin kendi çalışma saatlerini belirledikleri kabul edilir. Bu sebepten ötürü, söz konusu pozisyonda çalışan kişilerin ek mesai ücreti talep etme hakkı yoktur. Aynı durum apartman görevlileri için de geçerlidir. Apartman görevlisi olarak çalışan kişilerin belirli bir iş saati yoktur. Dolayısıyla bu kişiler de fazla mesai için ödeme talep edemez.
Esnek çalışma saatlerine sahip olan bir diğer meslek grubu da tıbbî mümessillerdir. Bu mesleğe sahip olan kişilerin sınırları belirlenmiş çalışma zamanlarına sahip olmadıkları kabul edilir. Diğer yandan, mümessillerin çalıştıkları saatler hazırladıkları planlar üzerinden görülebilir. Bu planlar doğrultusunda kişinin belli bir saatin üzerinde çalıştığı tespit edilirse ek mesai ödenmesi söz konusu olabilir.
Kimlerin Fazla Mesai Yapması Kanuna Aykırıdır?
Ek mesai tam zamanlı çalışanlar için geçerli olan bir uygulamadır. Günde 7,5 saatten daha az çalışma süresine sahip olan personelin ek mesaiye kalması söz konusu değildir. Yarı zamanlı çalışanlar da kendi rızaları dahilinde olsa bile fazladan mesaiye kalamaz. Kısmî çalışma sürelerinde de benzer bir durum geçerlidir. Örneğin, haftalık mesai süresi 30 saat olarak belirlenmiş bir işçinin bu sürenin üzerinde kendi isteğiyle dahi çalışması mümkün değildir.
Bir çalışanın fazla mesai yapabilmesi için sağlık durumunun uygun olması gerekir. Hamilelik sürecinde olan ve yeni doğum yapan çalışanlar hiçbir koşulda ek mesaiye kalamaz. Aynı durum 18 yaş altı sigortalılar için de geçerlidir. Reşit sayılmayan çalışan ve stajyerlerin belirlenen sınırlar üzerinde iş yapması mümkün değildir. Sağlık durumu ve yaş yeterliliği müsait olmayan personelin ek mesaiye kaldığı tespit edilirse işverene cezai müeyyide uygulanır.
Fazla Mesai Ücretine Hak Kazanıldığı Nasıl İspat Edilir?
Çalışanın ek mesai ücreti alabilmek için yasal sınırlar üzerinde çalıştığını ispat etmesi gerekir. İşveren, ödemekle yükümlü olduğu ek mesai ücretlerini ödemezse personelin dava açma hakkı vardır. Personelin bu durum ispat etmesi hâlinde birikmiş mesai ücretlerinin yanı sıra tazminat talep etme hakkı doğar. Ek mesai durumu konusundaki anlaşmazlıkları çözmek için aşağıdaki yollar tercih edilebilir.
Bordrolar ile İspatlama
Personelin bir ay boyunca çalıştığı her saat bordroya kaydedilir. Bordro tutmak ve buraya gerekli kayıtları yapmak şirket için kanuni bir zorunluluktur. İşçinin fazladan çalıştığı saatler bu sayede ispat edilebilir. Çalışma süresi, fazla mesai ve bunun karşılığında ödenmesi gereken bütün detaylar bordro belgesinde yer alır. Bu kayıtlar, fazladan mesainin ispati için kullanılabilir. İşveren, personeli yasal sınırların üzerinde çalıştırdığı hâlde bu durumu bordroya kaydetmezse cezai yaptırıma uğrar.
Tanık Beyanının Delil Değeri ile İspat
Ek mesai süreleri bordroya işlenmemiş ve yasal olarak kayıt altına alınmamışsa işçinin mahkemede tanık gösterme hakkı vardır. Tanık ifadelerinin gerçekliğinin ispatlanması hâlinde işverenin ek mesai ücretlerini ödemesine hüküm verilir. Personel, tanık ifadesinin yanı sıra sözü geçen saatlerde çalıştığını gösteren belgeleri de mahkemeye sunabilir. Örneğin; e-posta yazışmaları, işle ilgili programların kullanımı veya güvenlik kamerası görüntüleri böyle bir durumun ispatı olarak kabul edilebilir.
